สุนัขไทยหลังอานกับร่องรอยพันธุกรรมบนแผ่นหลัง

นางสาวชฎาพร ทาถุการ ดร.วรพงศ์ สิงห์ชาติ ดร.ฐิติพงศ์ พันทุม รศ. ดร.ประทีป ด้วงแค รศ. ดร.ณรงค์ฤทธิ์ เมืองใหม่ น.สพ.รัฐนินท์ พัชรกุลวรวัฒน์ และ ศ. ดร.ครศร ศรีกุลนาถ

สุนัข (Canis lupus familiaris) เป็นหนึ่งในสัตว์เลี้ยงชนิดแรกที่มนุษย์เลือกอยู่ร่วมเคียงข้างมาตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์ จากนักล่าในฝูงป่ากลายเป็นผู้ร่วมล่าสัตว์ เพื่อนเฝ้าบ้าน และในหลายสังคม สุนัขกลายเป็นสมาชิกครอบครัวหรือแม้แต่ผู้ช่วยในภารกิจเฉพาะด้าน เช่น การรักษาความปลอดภัย การช่วยเหลือคนพิการ ค้นหาและกู้ภัย ความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับสุนัขจึงมิได้เป็นเพียงการเลี้ยงดู แต่หล่อหลอมกลายเป็นความผูกพันทางสังคมและวัฒนธรรมที่ลึกซึ้งและซับซ้อนขึ้นตามกาลเวลา

สุนัขมีวิวัฒนาการไปพร้อมกับวิถีชีวิตท้องถิ่นจนกลายเป็นพันธุ์เฉพาะที่สะท้อนภาพภูมิประเทศ ภูมิปัญญา และค่านิยมของผู้คนในแต่ละวัฒนธรรม ประเทศไทยเองก็มีสุนัขพื้นเมืองหลายพันธุ์ที่เติบโตคู่กับชุมชนท้องถิ่น หนึ่งในนั้นคือ “สุนัขไทยหลังอาน” (Thai Ridgeback) ซึ่งมีลักษณะเฉพาะโดดเด่นตรงแนวขนที่ย้อนทิศทางกลางหลัง นับเป็นลักษณะทางพันธุกรรมหายากที่พบในสุนัขเพียงไม่กี่พันธุ์ทั่วโลก

อัตลักษณ์ของสุนัขไทยหลังอาน

สุนัขไทยหลังอานไม่ได้เป็นเพียงสัตว์เลี้ยงที่มีรูปลักษณ์โดดเด่น หากยังเป็นภาพสะท้อนของความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติในบริบทของสังคมไทย โดยเฉพาะในภาคตะวันออกที่สั่งสมมายาวนาน แนวขนอานที่ขึ้นย้อนตรงกลางหลังอันเป็นเอกลักษณ์บ่งชี้ถึงรหัสพันธุกรรมที่หายาก พฤติกรรมและลักษณะเฉพาะของสุนัขไทยหลังอานเกิดจากการปรับตัวให้เหมาะสมกับวิถีชีวิตในชุมชนชนบทที่นิยมเลี้ยงไว้เพื่อล่าสัตว์และเฝ้าบ้าน

สุนัขไทยหลังอานมีถิ่นกำเนิดดั้งเดิมอยู่ในเขตภาคตะวันออกของประเทศไทย ได้แก่ จังหวัดตราด จันทบุรี และระยอง สันนิษฐานว่าสืบเชื้อสายจากหมาป่าท้องถิ่นและสุนัขพื้นเมืองในเขตร้อนของเอเชียตะวันออก ได้รับการขึ้นทะเบียนรับรองมาตรฐานสายพันธุ์กับสหพันธ์สุนัขระหว่างประเทศ (Fédération Cynologique Internationale: FCI) ในปี พ.ศ. 2546 โดยจัดอยู่ในกลุ่ม Group 5: Spitz and Primitive Types

รูปร่างของสุนัขไทยหลังอานเป็นแบบ “กะทัดรัดแต่ทรงพลัง” มีกล้ามเนื้อแน่น หนังตึง ขนสั้นแนบลำตัว สีขนที่ปรากฏตามมาตรฐานพันธุ์ ได้แก่ สีดำ สีแดง สีน้ำเงินเทา (สีสวาด) และสีกลีบบัว โดยมีลักษณะเด่นคือ แนวขนกลางหลังที่ขึ้นสวนทางแนวขนหลัก ซึ่งจำแนกได้ถึง 8 แบบ ได้แก่ อานลูกศร อานเทพนม อานเข็ม อานโบว์ลิง อานพิณ อานใบโพธิ์ อานม้า และอานไวโอลิน

ภาพแสดงสีขนที่ปรากฏตามมาตรฐานพันธุ์ ได้แก่ สีดำ สีแดง สีน้ำเงินเทา (สีสวาด) และสีกลีบบัว

ภาพแสดงแนวขนกลางหลังที่ขึ้นสวนทางแนวขนหลัก จำแนกได้ถึง 8 แบบ

นอกจากลักษณะขนอานแล้ว สุนัขไทยหลังอานยังมีลักษณะเด่น 9 ประการที่นิยมใช้ในเชิงการพิจารณาพ่อ-แม่พันธุ์และการประกวด ได้แก่ หน้าดำ เล็บดำ ลิ้นดำ หางดำ ปากทู่ ตัวสั้น หูตั้ง หลังอาน และหางดาบ ซึ่งเป็นคุณลักษณะมงคลและสะท้อนความบริบูรณ์ของพันธุกรรมสายแท้

ภาพแสดงลักษณะจำเพาะของสุนัขไทยหลังอาน
ที่มาของข้อมูล : Fédération Cynologique Internationale, 2004

พฤติกรรมของสุนัขไทยหลังอานสะท้อนรากวัฒนธรรมของการเลี้ยงแบบปล่อยอิสระในวิถีชุมชนชนบท เป็นสุนัขที่ฉลาด ระแวดระวัง รักเจ้าของ และมีสัญชาตญาณเฝ้าระวังภัยอย่างสูง สุนัขชนิดนี้มักจงรักภักดีต่อผู้เลี้ยงเพียงคนเดียว ต้องการพื้นที่และการฝึกอย่างเข้าใจ ไม่เหมาะกับผู้เลี้ยงมือใหม่ที่ขาดประสบการณ์

การรู้จักและเข้าใจอัตลักษณ์ของสุนัขไทยหลังอานจึงไม่ใช่เพียงเรื่องของความงามหรือความหายาก หากยังเป็นการเปิดหน้าต่างสู่รากพันธุกรรมของสุนัขพันธุ์พื้นเมืองไทย การอนุรักษ์ลักษณะเฉพาะเหล่านี้ไม่ใช่แค่การรักษาพันธุ์ แต่ยังเกี่ยวข้องกับการรักษาองค์ความรู้ดั้งเดิม วิถีชีวิตชุมชน และศักยภาพของประเทศไทยในการพัฒนาเศรษฐกิจชีวภาพโดยใช้ทรัพยากรท้องถิ่นที่มีคุณค่าระดับโลก

ความท้าทายด้านพันธุกรรมจากการผสมเลือดชิดในสุนัขไทยหลังอาน

แม้การคัดเลือกพ่อแม่พันธุ์ตามลักษณะภายนอกที่ตรงตามมาตรฐานเพียงอย่างเดียวจะช่วยส่งเสริมรูปลักษณ์ที่ต้องการ แต่ในระยะยาวอาจนำไปสู่การผสมเลือดชิด (inbreeding) ซึ่งทำให้สัตว์มีลักษณะทางพันธุกรรมที่เหมือนกันมากขึ้น ส่งผลให้ความหลากหลายทางพันธุกรรมลดลง และเพิ่มโอกาสเกิดปัญหาทางสุขภาพหรือความผิดปกติที่ถ่ายทอดทางพันธุกรรม การอนุรักษ์พันธุกรรมของสุนัขไทยหลังอานจึงควรผสานทั้งเกณฑ์ทางลักษณะและข้อมูลทางพันธุกรรมเพื่อความยั่งยืนในระยะยาว

ลักษณะขนที่ขึ้นย้อนทิศตามแนวสันหลังของสุนัขไทยหลังอานเป็นลักษณะเฉพาะที่พบในสุนัขเพียงไม่กี่พันธุ์ในโลก แม้ไม่ได้มีหลักฐานบันทึกอย่างเป็นทางการเกี่ยวกับต้นกำเนิด แต่การศึกษาทางโบราณคดีและข้อมูลด้านสายพันธุกรรมชี้ว่าสุนัขไทยหลังอานน่าจะถือกำเนิดและมีวิวัฒนาการร่วมกับผู้คนในภาคตะวันออกของไทยมาเป็นเวลาหลายร้อยปี

ปัจจุบันสุนัขพันธุ์นี้ได้รับการรับรองจากทั้งสหพันธ์สุนัขระหว่างประเทศ (FCI) และสมาคมพัฒนาพันธุ์สุนัขแห่งสหรัฐอเมริกา (American Kennel Club: AKC) ว่าเป็นหนึ่งในพันธุ์พื้นเมืองโบราณ โดยมีบทบาททั้งในฐานะสัตว์เลี้ยง สัตว์รักษาความปลอดภัย และสัญลักษณ์ทางวัฒนธรรมไทย อย่างไรก็ตามจำนวนประชากรที่มีจำกัด การคัดเลือกพันธุ์เพื่อความสวยงาม ตลอดจนการขาดการบริหารจัดการพันธุกรรมอย่างเป็นระบบ กลายเป็นความท้าทายสำคัญต่อการอนุรักษ์พันธุ์แท้ของสุนัขไทยหลังอานในระยะยาว

จากความก้าวหน้าทางพันธุศาสตร์และเทคโนโลยีดีเอ็นเอในปัจจุบันทำให้นักวิจัยประเมินระดับความหลากหลายทางพันธุกรรมของสุนัขไทยหลังอานได้อย่างแม่นยำมากขึ้น งานวิจัยภายใต้โครงการเครือข่ายการอุดมศึกษาเพื่ออุตสาหกรรม (Hi-FI Consortium) ที่ชฎาพร ทาถุการ และทีมวิจัยจากคณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ร่วมกับโรงพยาบาลสัตว์มายด์เพ็ทส์และเครือข่ายฟาร์มสุนัขไทยหลังอานทั่วประเทศ พัฒนาแนวทางการบ่งชี้พันธุ์ของสุนัขพันธุ์ไทยหลังอานด้วยเทคโนโลยีดีเอ็นเอ

ในการศึกษานี้ทีมวิจัยได้เก็บตัวอย่างจากสุนัขพันธุ์ไทยหลังอานจำนวน 105 ตัว จาก 11 จังหวัดทั่วประเทศ เพื่อประเมินความหลากหลายทางพันธุกรรมและโครงสร้างประชากร ประชากรสุนัขไทยหลังอานมีความหลากหลายทางพันธุกรรมสูง อัตราการผสมเลือดชิดต่ำ และไม่พบสัญญาณของ “ปรากฏการณ์คอขวด” (bottleneck effect) ซึ่งหมายความว่าสุนัขไทยหลังอานยังคงมีความหลากหลายทางพันธุกรรม

ข้อค้นพบสำคัญอีกประการหนึ่ง คือ การแลกเปลี่ยนพ่อแม่พันธุ์ระหว่างฟาร์มต่าง ๆ ช่วยลดความเสี่ยงของการผสมเลือดชิด และเอื้อให้เกิดการแบ่งปันกลุ่มยีน (gene pool) ในระดับประชากรอย่างกว้างขวาง ช่วยคงไว้ซึ่งความหลากหลายทางพันธุกรรมของสุนัขไทยหลังอาน ซึ่งเป็นรากฐานสำคัญต่อการอนุรักษ์พันธุ์แท้และการพัฒนาพันธุ์อย่างยั่งยืนในอนาคต

การเก็บตัวอย่างสุนัขไทยหลังอานในฟาร์มเพื่อทำวิจัย

แนวทางการอนุรักษ์สุนัขไทยหลังอาน

การอนุรักษ์สุนัขไทยหลังอานในยุคปัจจุบันไม่อาจพึ่งพาเพียงการรักษารูปลักษณ์ภายนอกตามมาตรฐานพันธุ์เท่านั้น แต่จำเป็นต้องผสานข้อมูลทางพันธุกรรมเข้าไปในกระบวนการบริหารจัดการพันธุ์อย่างเป็นระบบ โครงการวิจัยนี้จึงได้เสนอแนวทางการอนุรักษ์ที่มีความเป็นรูปธรรม โดยจัดทำ “คู่มือแนะนำการผสมพันธุ์เบื้องต้นในสุนัขพันธุ์ไทยหลังอาน (E-book)” ที่นำไปใช้ได้จริงในระดับฟาร์มและระดับเครือข่ายผู้เพาะพันธุ์

คู่มือการผสมพันธุ์เบื้องต้นฉบับนี้ได้แนะนำวิธีตรวจสอบว่าสุนัขสองตัวควรนำมาผสมพันธุ์กันหรือไม่ โดยอาศัยการตรวจดีเอ็นเอ ช่วยให้รู้ว่าสุนัขสองตัวมีสายเลือดใกล้ชิดกันแค่ไหน หากพบว่ามีความใกล้ชิดกันมากเกินไป (เช่น เป็นพี่น้องพ่อแม่เดียวกัน) ก็ไม่ควรผสมพันธุ์ เพราะอาจทำให้ลูกสุนัขมีปัญหาสุขภาพจากการผสมเลือดชิด หรือหากตรวจแล้วพบว่าสุนัขมีดีเอ็นเอจากแม่คนละสายกัน ก็มั่นใจได้ว่าไม่ได้เป็นญาติกันทางแม่ ซึ่งช่วยให้วางแผนการผสมพันธุ์ได้ปลอดภัยและมีคุณภาพมากยิ่งขึ้น

e-book คู่มือแนะนำการผสมพันธุ์เบื้องต้นในสุนัขพันธุ์ไทยหลังอาน

นอกจากนี้โครงการยังได้พัฒนาแนวทางการรับบริการตรวจตัวอย่างทางพันธุกรรม ซึ่งเปิดโอกาสให้ผู้เพาะพันธุ์ส่งตัวอย่าง เช่น เลือด เนื้อเยื่อกระพุ้งแก้มของสุนัข มาเพื่อตรวจสอบพ่อแม่พันธุ์และวิเคราะห์ระดับความหลากหลายทางพันธุกรรมได้ โดยมีกระบวนการดำเนินงานที่เป็นขั้นตอน พร้อมคำแนะนำในการจัดเก็บตัวอย่างอย่างถูกวิธีและการส่งต่อไปยังห้องปฏิบัติการ แนวทางทั้งหมดนี้ไม่เพียงช่วยลดความเสี่ยงของการผสมเลือดชิด แต่ยังส่งเสริมให้เกิดระบบฐานข้อมูลพันธุกรรมของสุนัขไทยหลังอานในระดับชาติ ซึ่งเป็นรากฐานสำคัญของการอนุรักษ์พันธุกรรมของสุนัขไทยอย่างยั่งยืน

แหล่งข้อมูลอ้างอิง

Thatukan, C., Patta, C., Singchat, W., Jaito, W., Chalermwong, P., Panthum, T., Kumnan, N., Wongloet, W., Wattanadilokchatkun, P., Thong, T., Ahmad, S. F., Muangmai, N., Han, K., Koga, A., Duengkae, P., Patcharakulvorawat, R., & Srikulnath, K. (2024). Small but mighty: Genetic diversity of the Thai Ridgeback dog population. Biochemical Genetics. https://doi.org/10.1007/s10528-024-10858-7
Fédération Cynologique Internationale. (2004). Thai Ridgeback. https://www.fci.be/en/nomenclature/THAI-RIDGEBACK-338.html