เรื่องโดย โสมชยา ธนังกุล
“การเรียนรู้เรื่องการจัดจำแนกพรรณพืช (Taxonomy) เป็นขั้นสุดของการเรียนวิชาพฤกษศาสตร์ เพราะจุดประสงค์อันยิ่งใหญ่ของการเรียนวิชานี้ ก็เพื่อที่จะรู้จักพรรณพืชต่างๆ โดยถูกต้องแน่นอน”
(ศ.ดร.เต็ม สมิตินันทน์ ผู้เชี่ยวชาญทางพฤกษศาสตร์ป่าไม้ ราชบัณฑิตประเภทวิทยาศาสตร์ชีวภาพ)
โครงการพรรณพฤกษชาติของประเทศไทย (Flora of Thailand)
เป็นโครงการวิจัยด้านพฤกษอนุกรมวิธานหรืออนุกรมวิธานพืช (Plant Taxonomy) ระดับนานาชาติ เพื่อศึกษาพรรณพืชที่มีท่อลำเลียง (vascular plants) ในประเทศไทย เพื่อนำข้อมูลไปตีพิมพ์ในหนังสือพรรณพฤกษชาติของประเทศไทย (Flora of Thailand) อันเป็นหนังสือสำรวจพรรณพฤกษชาติที่จัดทำโดยเจ้าของประเทศเพียงเล่มเดียวในแถบภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เนื่องจากประเทศไทยไม่เคยเป็นเมืองขึ้น ส่วนหนังสือสำรวจพรรณพฤกษชาติในประเทศอื่นๆ ล้วนจัดทำโดยชนชาติที่เข้ามาปกครอง อาทิเช่น Flora of Java ของอินโดนีเซียจัดทำโดยชาว เนเธอร์แลนด์ Flora of Burma ของพม่า จัดทำโดยชาวอังกฤษ Flora of Indo-China ของลาว-เขมร-เวียดนาม จัดทำโดยชาวฝรั่งเศส ทั้งนี้ชาวตะวันตกมีจุดประสงค์หลักในการสำรวจพรรณไม้ในประเทศเมืองขึ้น เพื่อนำทรัพยากรกลับไปใช้ในประเทศของตน ศ.ดร.เต็ม สมิตินันทน์ จึงมีแนวคิดจะจัดทำ Flora of Thailand โดยใช้ข้อมูลจากโครงการสำรวจและเก็บพันธุ์ไม้ ภายใต้ความร่วมมือระหว่างนักพฤกษศาสตร์ไทยกับนักพฤกษศาสตร์ต่างชาติ อาทิเช่น เดนมาร์ก, เนเธอร์แลนด์, อังกฤษ, ฝรั่งเศส อเมริกา และญี่ปุ่น โครงการนี้ไปสำรวจพรรณไม้ในภาคต่างๆ ทั่วประเทศไทย เช่นภาคอีสานไปภูกระดึง ภาคตะวันออกไปเขาสอยดาว ภาคใต้ไปเขาหลวง ภาคเหนือไปดอยอินทนนท์
ดร.จำลอง เพ็งคล้าย ผู้เป็นทั้งลูกศิษย์และลูกน้องของ ศ.ดร.เต็ม (ทำงานด้วยกันนาน 15 ปี) ย้อนอดีตให้ฟังว่า
ในสมัยนั้น (ราวปีพ.ศ. 2507) สำนักงานหอพรรณไม้มีรถจี๊ปเพียง 1 คัน ทีมงานสำรวจพรรณไม้ไปกัน 4 คน ศ.ดร.เต็ม นั่งหน้าคู่กับคนขับ ดร.จำลอง นั่งเบาะหลังกับศ.ดร.ธวัชชัย สันติสุข และอาจารย์ชุมศรี ชัยอนันต์ ภายในรถเต็มไปด้วยข้าวสารและเนื้อเค็มสำหรับการเดินทางแรมเดือน ถนนหนทางส่วนใหญ่เป็นดินลูกรัง หลายครั้งต้องไปขอพักแรมตามบ้านกำนันเพราะไม่มีที่พักกลางทาง
ทีมสำรวจต้องอดทนกับแสงแดดอันแผดจ้า อากาศหนาวจนน้ำค้างเป็นน้ำแข็ง หากไปทางใต้ต้องโรยขี้เถ้าเอาไว้รอบเต็นท์ โรยยาเส้นไว้ในขาพับกางเกงเพื่อป้องกันทากดูดเลือดอันชุกชุมบางครั้งต้องลงพื้นที่เดิมซ้ำ ในกรณีที่พืชยังไม่ออกดอก เพราะดอกเป็นส่วนซึ่งใช้บ่งบอกชนิดของพืชได้ดี คณะสำรวจเก็บตัวอย่างพรรณไม้ (specimen) ไว้ในแผงอัดพันธุ์ไม้ ก่อนทำให้แห้งโดยการนำไปย่างบนกองไฟ (ในสมัยนั้นยังไม่มีการดองตัวอย่างพืชด้วยแอลกอฮอล์) การเก็บพรรณไม้ในแผงต้องทำให้เสร็จใน 1 วัน
พอพลบค่ำต้องอาศัยแสงสว่างจากตะเกียงเจ้าพายุ พอรุ่งเช้า รีบตื่นตั้งแต่ตี 5 มาเปลี่ยนกระดาษรองตัวอย่างในแผงอัดพันธุ์ไม้ ในวันหยุดราชการ ดร.จำลองจะสเก็ตช์ภาพตัวอย่างพืชโดยมีภรรยาซึ่งจบจากวิทยาลัยเพาะช่างเป็นผู้คอยให้คำแนะนำ ขั้นตอนที่ยากที่สุด คือการบ่งบอกชนิดของพืช ( Identify) โดยตรวจสอบกับตัวอย่างพรรณไม้ในต่างประเทศ การส่งตัวอย่างพรรณไม้ไปทางรถมักประสบปัญหาบริเวณด่านตรวจคนเข้าเมือง ต่อมา ทีมงานจึงแก้ปัญหาโดยการส่งตัวอย่างพรรณไม้ไปทางเรือ
การสำรวจพรรณไม้เพื่อจัดทำหนังสือ Flora of Thailand จะต้องเก็บตัวอย่างพืชให้ได้ 80 % ของพรรณไม้ในป่าที่มีมากกว่า 4 หมื่นชนิด พืชแต่ละวงศ์ (Family) มีหลายสกุล (Genus) บางสกุลมี 40 ชนิด
หลายครั้งต้องทำงานนอกเวลาราชการ คนไทยได้เบี้ยเลี้ยงวันละ 20-30 บาท ผู้เชี่ยวชาญชาวต่างชาติ ได้เบี้ยเลี้ยงวันละ 60 บาท ทั้งนี้ ลิขสิทธิ์หนังสือ Flora of Thailand เป็นของกรมป่าไม้ ได้เงินค่าพิมพ์หนังสือ 500 เล่มแรก มาจากหน่วยราชการ เพื่อพิมพ์แจกจ่ายไปตามมหาวิทยาลัยและประเทศต่างๆที่ได้ให้ความร่วมมือ
การประชุมโครงการพรรณพฤกษชาติของประเทศไทยครั้งแรก
จัดขึ้นในปี พ.ศ. 2507 ณ สวนพฤกษศาสตร์คิว (Royal Botanic Gardens, Kew) ประเทศอังกฤษ โดยกลุ่มนักพฤกษศาสตร์นานาชาติ สำหรับประเทศไทย กรมป่าไม้ ได้ส่งผู้แทนคือศ.ดร.เต็ม สมิตินันท์ และดร.จำลอง เพ็งคล้าย เข้าร่วมประชุม เริ่มดำเนินโครงการอย่างเป็นทางการในปี พ.ศ. 2510 ต่อมา จึงมีการจัดพิมพ์หนังสือ Flora of Thailand ในปี พ.ศ. 2513 โดยใช้ข้อมูลจากพรรณไม้ที่ไปสำรวจ ตัวอย่างพรรณไม้แห้งเหล่านี้ จะถูกนำไปเก็บไว้ในสำนักงานหอพรรณไม้
| สำนักงานหอพรรณไม้ กรมป่าไม้
เป็นพิพิธภัณฑ์พืชที่มีตัวอย่างพรรณไม้แห้งจำนวนกว่า 2 แสนตัวอย่าง จากการสำรวจพรรณไม้ทั่วประเทศนับตั้งแต่ปีที่ก่อตั้งกรมป่าไม้ ตัวอย่างพรรณไม้เหล่านี้เป็นแหล่งข้อมูลในการค้นคว้าวิจัยทางพฤกษศาสตร์ เภสัชศาสตร์ เกษตรศาสตร์ ฯลฯ ปัจจุบัน พืชหลายชนิดได้สูญพันธุ์ไป คงเหลือไว้เพียงตัวอย่างพรรณไม้ในสำนักงานหอพรรณไม้ |
ประวัติส่วนตัวของ ดร.จำลอง เพ็งคล้าย
- เกิดวันที่ 12 ธันวาคม พ.ศ.2477 เป็นชาวจังหวัดสุพรรณบุรี บิดา-มารดาเป็นชาวนา
- สำเร็จการศึกษาระดับปริญญาตรีจากคณะวนศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ในปีพ.ศ. 2503
- รับราชการครั้งแรกในตำแหน่งหัวหน้าหมวดทำไม้กระยาเลย องค์การอุตสาหกรรมป่าไม้
- พ.ศ.2504 เป็นพนักงานป่าไม้ตรี แผนกพฤกษศาสตร์และสัตวศาสตร์ กองค้นคว้า กรมป่าไม้
- พ.ศ.2534 ได้รับรางวัลศิษย์เก่าคณะวนศาสตร์ดีเด่น ในฐานะนักค้นคว้าวิจัยรุ่นอาวุโสที่มีผลงานดีเด่น
- พ.ศ.2535 ได้รับปริญญาดุษฎีบัณฑิต กิตติมศักดิ์ สาขาวนศาสตร์ จากมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์
- พ.ศ.2545 ได้รับรางวัลนักวิจัยดีเด่นแห่งชาติ สาขาเกษตรศาสตร์และชีววิทยา จากสำนักงานคณะกรรมการสภาวิจัยแห่งชาติ
- พ.ศ.2538 เกษียณอายุราชการในตำแหน่งผู้เชี่ยวชาญเฉพาะด้านสำรวจและจำแนกพันธุ์ไม้ ระดับ 10
หลังเกษียณอายุราชการ ดร.จำลอง ยังคงเดินทางด้วยรถสาธารณะมาปฏิบัติงานเหมือนสมัยยังรับราชการ และเป็นวุฒิอาสาธนาคารสมอง ด้านทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ในโครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืช อันเนื่องมาจากพระราชดำริของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ ดร.จำลอง เป็นหัวหน้างานวิจัยด้านพืช ทำหน้าที่สำรวจรวมรวมพรรณพืชตามโครงการฯ เพื่อเก็บไว้ ในหอพรรณไม้เขาหมาจอ ตำบลแสมสาร อำเภอสัตหีบ จังหวัดชลบุรี และเก็บรวบรวมพันธุ์พืชที่มีชีวิตตามโครงการฯ เพื่อนำไปปลูกไว้บน เกาะแสมสารภายในพื้นที่ซึ่งกองทัพเรือดูแลรับผิดชอบ คณะสำรวจของดร.จำลอง สำรวจพบผักกูดหางนกซึ่งเป็นเฟิร์นที่พบเป็นครั้งแรกในประเทศไทยบนเกาะแสมสาร สมดังปณิธานของดร.จำลอง เพ็งคล้าย ซึ่งกล่าวว่า
“ผมอยากให้คนไทยภูมิใจในทรัพยากรที่ไม่มีวันหมดไปจากประเทศไทย”
ผลงานด้านพฤกษศาสตร์
ดร.จำลอง เพ็งคล้าย มีผลงานการศึกษาวิจัยพรรณไม้ในหนังสือ Flora of Thailand อยู่หลายวงศ์ อาทิเช่น วงศ์ไม้มะเกลือ (Ebenaceae), วงศ์กัญชา (Cannabaceae), วงศ์ไม้มะกอกน้ำ (Elaeocarpaceae), วงศ์ไม้สน (Pinaceae), วงศ์ไม้นุ่น (Bombacaceae) วงศ์ไม้ก่อ (Fagaceae) ฯลฯ
มีผลงานวิจัยตีพิมพ์ทั้งภาษาไทยและภาษาต่างประเทศมากกว่า 60 เรื่อง
พ.ศ. 2526 ได้รางวัลผู้มีผลงานวิจัยทางพฤกษศาสตร์ดีเยี่ยม จากสำนักงานคณะกรรมการสภาวิจัยแห่งชาติพ.ศ. 2532 ได้รับโปรดเกล้าฯพระราชทานเหรียญดุษฎีมาลา-เข็มศิลปวิทยา และโปรดเกล้าฯแต่งตั้งให้เป็นราชบัณฑิต สาขาวิชาพฤกษศาสตร์ สำนักวิทยาศาสตร์ ราชบัณฑิตยสถาน เป็นประธานคณะกรรมการจัดทำหนังสืออนุกรมวิธานพืช ฉบับราชบัณฑิตยสถาน ประธานคณะกรรมการจัดทำพจนานุกรมศัพท์พฤกษศาสตร์
เป็นผู้แต่งหนังสือพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลฯกับงานอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติด้านป่าไม้, ความหลากหลายของพืชกับภูมิปัญญาพื้นบ้านอีสาน, พรรณไม้ป่าพรุ จังหวัดนราธิวาส, พืชมีพิษบางชนิดในเมืองไทย ฯลฯ เป็นผู้ร่วมจัดทำหนังสือชื่อพรรณไม้แห่งประเทศไทย ของศ.ดร.เต็ม สมิตินันทน์และหนังสือพรรณไม้ในสวนหลวง ร.9 เล่ม 2
| Cleistocalyx phengklai P. Chantaranothai & J. Parn. คือต้นไม้ที่ตั้งชื่อให้เป็นเกียรติแก่ ดร.จำลอง เพ็งคล้าย |
เอกสารอ้างอิง
ดร.จำลอง เพ็งคล้าย .ราชบัณฑิต สาขาวิชาพฤกษศาสตร์.สัมภาษณ์,๓๐ สิงหาคม ๒๕๕๘.
ก่องกานดา ชยามฤต.ประวัติการสำรวจค้นคว้าทางพฤกษศาสตร์ป่าไม้.ใน อนุสรณ์งานพระราชทานเพลิงศพ ศ.ดร.เต็ม สมิตินันทน์.หน้า 133.กรุงเทพมหานคร: บริษัท รำไทย เพรส จำกัด, 2538.
https://www.dnp.go.th/botany/Herbarium/Herbarium_people/herbariumThai_Kasin.html
ขอขอบคุณ
คุณบำรุง คูหา นักวิชาการป่าไม้ชำนาญการพิเศษ อดีตผู้อำนวยการกลุ่มพัฒนาระบบบริหาร กรมป่าไม้
คุณวิสูตร อยู่คง นักวิชาการป่าไม้ชำนาญการพิเศษ หัวหน้ากลุ่มงานวิชาการ สำนักบริหารพื้นที่อนุรักษ์ที่ 9
คุณทนงศักดิ์ จงอนุรักษ์ นักวิชาการป่าไม้ชำนาญการ และคุณวลัยพร วิศวชัยวัฒน์ เจ้าหน้าที่บริหารงาน สำนักงานหอพรรณไม้ สำนักวิจัยการอนุรักษ์ป่าไม้และพันธุ์พืช กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่าและพันธุ์พืช
About Author
