เรื่องโดย
ดร.วรพงศ์ สิงห์ชาติ ดร.นิวิฐ ตั้งเลิศไพบูลย์ Dr. Trifan Budi ดร.ฐิติพงศ์ พันทุม
รศ. ดร.ณรงค์ฤทธิ์ เมืองใหม่ รศ. ดร.ประทีป ด้วงแค และ ศ. ดร.ครศร ศรีกุลนาถ
ท่ามกลางภูมิประเทศอันอุดมสมบูรณ์ของจังหวัดอุทัยธานี มีเรื่องราวของสัตว์เลี้ยงพื้นเมืองชนิดหนึ่งที่สะท้อนภูมิปัญญา ความอดทน และวิถีชีวิตของผู้คนในลุ่มน้ำสะแกกรัง สัตว์เลี้ยงพื้นเมืองชนิดนั้นคือ “ไก่แสมดำ” ไก่ที่ไม่ได้เป็นเพียงไก่พื้นเมืองธรรมดา แต่เป็นมรดกทางชีวภาพที่บรรพชนได้สั่งสมและคัดสรรไว้ด้วยความรักและความเข้าใจในธรรมชาติ จากสัตว์เลี้ยงในสวนหลังบ้านสู่การพัฒนาเป็นพันธุ์ไก่ระดับประเทศ และกลายเป็นสัญลักษณ์ของความภาคภูมิใจของชาวอุทัยธานี
ไก่แสมดำ คือ ไก่พันธุ์พื้นเมืองที่เปี่ยมด้วยเอกลักษณ์ทางพันธุกรรมและวัฒนธรรมของคนไทย โดยเฉพาะในจังหวัดอุทัยธานี ซึ่งถือเป็นถิ่นกำเนิดสำคัญของพันธุ์นี้ ภูมิปัญญาท้องถิ่นของเกษตรกรในพื้นที่ได้สืบสานการเลี้ยงและคัดเลือกพันธุ์มาหลายชั่วอายุคน จนกลายเป็นพันธุ์แท้ที่แข็งแรง เลี้ยงง่าย และคงลักษณะดำสนิททั้งตัว ตั้งแต่ปาก แข้ง ไปจนถึงขนที่เงามันราวผ้าแพรไหม
ต้นกำเนิดของไก่แสมดำเกิดขึ้น ณ พื้นที่ลุ่มแม่น้ำสะแกกรัง ซึ่งมีสภาพแวดล้อมอุดมสมบูรณ์และเหมาะแก่การเลี้ยงสัตว์พื้นเมือง ชาวบ้านใช้วิถีการเลี้ยงแบบธรรมชาติ ให้ไก่หากินอิสระและคัดพ่อแม่พันธุ์จากลักษณะที่โดดเด่น แข็งแรง และมีสีดำสม่ำเสมอ ปัจจุบันศูนย์วิจัยและพัฒนาอาหารสัตว์อุทัยธานี กรมปศุสัตว์ ได้เข้ามามีบทบาทสำคัญในการพัฒนาและอนุรักษ์พันธุ์ เพื่อรักษาเอกลักษณ์และคุณค่าทางพันธุกรรมของไก่พื้นเมืองไทยให้คงอยู่ต่อไป
นอกจากความสวยงามแล้ว ไก่แสมดำยังเป็นสายพันธุ์โบราณที่มีความเชื่อมโยงกับประวัติศาสตร์ไทย เชื่อกันว่าเป็นพันธุ์ที่พ่อขุนบางกลางหาวและพ่อขุนรามคำแหงมหาราชทรงโปรด จนได้รับสมญานามว่า “ไก่พ่อขุน” ด้วยความสง่างาม ความทรหด และทักษะด้านการชนไก่ ทำให้ไก่แสมดำถูกยกย่องให้เป็นหนึ่งในไก่พื้นเมืองที่สะท้อนทั้งพลังแห่งธรรมชาติและภูมิปัญญาของบรรพชน
ทุกวันนี้ไก่แสมดำได้รับการยอมรับให้เป็นไก่เอกลักษณ์ประจำจังหวัดอุทัยธานี เป็นมรดกพันธุกรรมที่ไม่เพียงบอกเล่าความหลากหลายของสัตว์พื้นเมืองไทย แต่ยังสะท้อนความผูกพันระหว่างคนกับสัตว์ ที่ร่วมกันสร้างคุณค่าและความยั่งยืนด้านอาหาร วัฒนธรรม และวิถีชีวิตของท้องถิ่น
เอกลักษณ์ของไก่แสมดำ
ชื่อ “แสมดำ” มีที่มาจากลักษณะเด่นของไก่พันธุ์นี้ที่มีสีดำสนิทตั้งแต่ปาก แข้ง เล็บ ไปจนถึงขนที่มันเงาเหมือนผ้าแพรไหม คำว่า “แสม” (อ่านว่า สะแหม) ในภาษาถิ่นหมายถึงสีดำสนิทหรือดำเข้มเป็นพิเศษ จึงกลายเป็นชื่อที่สะท้อนทั้งรูปลักษณ์และความภาคภูมิใจของชาวอุทัยธานีที่รักษาสายพันธุ์นี้ไว้
ไก่แสมดำมีรูปร่างสง่างาม ลำตัวได้สัดส่วน ขนแน่นเรียบเป็นมัน หงอนจักรสีดำอมแดง ตาสีน้ำตาลเข้ม ตัวผู้จะมีลำตัวยาว ไหล่ยก อกตั้ง ขนสร้อยคอและหางมีประกายเหลือบน้ำเงินเข้มแวววาว ส่วนตัวเมียมีขนาดเล็กกว่า แต่ยังคงความงดงามของสีดำสนิทเช่นเดียวกัน
สีดำทั่วทั้งตัวของไก่แสมดำเป็นเครื่องหมายบ่งบอกเอกลักษณ์ เป็นสัญลักษณ์ของพลัง ความมั่นคง และความอุดมสมบูรณ์ในความเชื่อของชาวบ้านในพื้นที่ จึงไม่น่าแปลกที่ไก่แสมดำจะถูกยกให้เป็นของดีเมืองอุทัยธานี และเป็นหนึ่งในความภาคภูมิใจของผู้คนในลุ่มน้ำสะแกกรัง
นอกจากนี้ยังมีการศึกษาทางวิทยาศาสตร์ที่ช่วยยืนยันคุณค่าของไก่แสมดำในเอกลักษณ์ทางพันธุกรรม โดย ดร.นิวิฐ ตั้งเลิศไพบูลย์ และคณะนักวิจัยจากมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ได้วิเคราะห์ลักษณะทางพันธุกรรมของไก่แสมดำ พบว่ามีความใกล้เคียงกับไก่พันธุ์ประดู่หางดำ แต่ยังคงมีเอกลักษณ์เฉพาะตัว ทั้งในด้านสีขน รูปร่าง และลักษณะภายนอก การศึกษานี้จึงช่วยยืนยันว่า ไก่แสมดำเป็นสายพันธุ์พื้นเมืองที่มีความสำคัญและโดดเด่นทางชีวภาพของไทย ควรได้รับการอนุรักษ์และส่งเสริมให้คงอยู่ต่อไปในฐานะมรดกพันธุกรรมประจำถิ่น
ไก่แสมดำ ณ สำนักงานปศุสัตว์จังหวัดอุทัยธานี
ไก่แสมดำ – โปรตีนสุขภาพ วิถีชุมชน และวัฒนธรรม
ในทุกชุมชนของอุทัยธานี เมื่อพูดถึงอาหารพื้นบ้านที่ทั้งบำรุงกำลังและสะท้อนรากเหง้าวิถีชีวิต ชื่อของไก่แสมดำมักปรากฏขึ้นเป็นลำดับต้น ๆ เนื้อของไก่แสมดำแน่นแต่นุ่ม กล้ามเนื้อดี มีไขมันต่ำ ไม่มีกลิ่นคาว และให้รสหวานธรรมชาติเมื่อปรุงสุก ชาวบ้านมักนำมาประกอบเป็นเมนูโบราณที่สืบทอดต่อกันมาหลายชั่วอายุคน ไม่ว่าจะเป็นไก่ดำต้มขมิ้น ไก่แสมดำผัดขิง ไก่ดำตุ๋นสมุนไพร หรือแกงเลียงไก่ดำ ทุกจานล้วนบอกเล่าความผูกพันระหว่างอาหาร ธรรมชาติ และวัฒนธรรมการกินของผู้คนในลุ่มน้ำสะแกกรังได้อย่างงดงาม
เมนูอาหารที่ทำจากผลิตภัณฑ์ของไก่แสมดำ
ศูนย์วงเดือน อาคมสุรทัณฑ์ ตำบลอุทัยใหม่ อำเภอเมืองอุทัยธานี จังหวัดอุทัยธานี
ด้วยรสชาติและคุณค่าทางโภชนาการที่โดดเด่น ไก่แสมดำจึงเป็นโปรตีนสุขภาพของคนท้องถิ่น และยังได้รับการต่อยอดไปสู่ผลิตภัณฑ์เชิงพาณิชย์หลากหลายรูปแบบ ตั้งแต่เนื้อไก่สดบรรจุสุญญากาศ ผลิตภัณฑ์แปรรูปพร้อมรับประทาน ไปจนถึงการพัฒนาเป็นผลิตภัณฑ์ภูมิปัญญาท้องถิ่นในระดับชุมชน เช่น ไก่แสมดำต้มสมุนไพรปรุงสำเร็จ หรือชุดอาหารสุขภาพเพื่อผู้สูงวัย นอกจากนี้จังหวัดอุทัยธานีและกรมปศุสัตว์ยังได้ร่วมกันผลักดันให้ขึ้นทะเบียนเป็นสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ (GI) “ไก่แสมดำอุทัยธานี” เพื่อยืนยันถึงเอกลักษณ์เฉพาะถิ่นและคุณภาพอันเป็นที่ยอมรับในระดับประเทศ
ไก่แสมดำไม่ได้มีคุณค่าเพียงด้านโภชนาการ ทว่ายังสืบต่อถึงมิติทางวัฒนธรรมและจิตวิญญาณของคนในพื้นที่ หลายหมู่บ้านยังคงเลี้ยงไก่ดำไว้ใช้ในพิธีกรรมบูชาผีบรรพบุรุษหรือการบนบานศาลกล่าว เนื่องจากเชื่อว่า ไก่ดำเป็นสัญลักษณ์ของความบริสุทธิ์ ความซื่อสัตย์ และความอุดมสมบูรณ์ การใช้ไก่ดำในพิธีเหล่านี้ไม่เพียงเป็นการสืบทอดความเชื่อดั้งเดิม แต่ยังสะท้อนความเคารพต่อธรรมชาติและสิ่งเหนือธรรมชาติที่อยู่ร่วมกันอย่างกลมกลืน
ในช่วงเทศกาลเกษตรหรืองานประจำจังหวัดอุทัยธานี มักจะมีการจัดประกวดไก่แสมดำเพื่อเชิดชูความงดงามของพันธุ์พื้นเมือง เกษตรกรจากหลายอำเภอต่างนำไก่ของตนมาร่วมประกวดด้วยความภาคภูมิใจ เสียงขันที่กังวานไปทั่วงานไม่เพียงบอกถึงความมีชีวิตชีวา แต่ยังสะท้อนความสามัคคีของผู้คนที่รวมพลังกันอนุรักษ์สายพันธุ์ให้คงอยู่
ปัจจุบันชุมชนหลายแห่งได้จัดตั้งกลุ่มเกษตรกรผู้เลี้ยงไก่แสมดำ เพื่อร่วมกันขยายพันธุ์แท้และสร้างรายได้เสริม มีการส่งต่อความรู้ไปสู่โรงเรียนและศูนย์เรียนรู้การเกษตรในท้องถิ่น ให้เด็กและเยาวชนได้เรียนรู้คุณค่าของสัตว์พื้นเมืองผ่านกิจกรรมการเลี้ยงจริง โครงการอาหารกลางวัน และการเรียนรู้แนวเศรษฐกิจพอเพียง ไก่แสมดำจึงไม่ได้เป็นเพียงอาหาร แต่กลายเป็น “ครู” ที่สอนให้คนรุ่นใหม่เห็นถึงความหมายของการอยู่ร่วมกับธรรมชาติอย่างพอดี
การเพาะเลี้ยงและการอนุรักษ์พันธุ์ให้ยั่งยืน
ด้วยคุณสมบัติที่เลี้ยงง่ายและปรับตัวได้ดี การเลี้ยงไก่แสมดำจึงทำได้หลายรูปแบบ ตั้งแต่การปล่อยหากินธรรมชาติไปจนถึงระบบกึ่งขังในโรงเรือนขนาดเล็ก เกษตรกรส่วนใหญ่เลือกใช้วัสดุพื้นบ้าน เช่น ไม้ไผ่ ฟาง สังกะสีมาทำโรงเรือน เพื่อให้ไก่ได้อยู่อย่างเป็นธรรมชาติที่สุด
อาหารที่ใช้เลี้ยงมักมาจากทรัพยากรในท้องถิ่น เช่น รำข้าว ปลายข้าว ข้าวโพดบด และผักสวนครัวผสมกับสมุนไพรพื้นบ้าน เพื่อเสริมภูมิคุ้มกันและลดต้นทุน ช่วงลูกไก่อายุ 0–6 สัปดาห์ควรให้อาหารโปรตีนสูง (ร้อยละ 20–22) ส่วนไก่รุ่นและไก่ไข่สามารถลดระดับโปรตีนลงตามอายุ
ด้านสุขภาพ ควรมีการฉีดวัคซีนป้องกันโรคสำคัญ เช่น นิวคาสเซิล อหิวาต์ ฝีดาษไก่ พร้อมดูแลความสะอาดของโรงเรือนอย่างสม่ำเสมอ การคัดเลือกพ่อแม่พันธุ์จะเน้นตัวที่มีขนดำสนิท แข็งแรง น้ำหนักดี และมีอัตราการให้ไข่สูง (เฉลี่ย 100–120 ฟองต่อปี) เพื่อรักษาความบริสุทธิ์ของสายพันธุ์
ปัจจุบันกรมปศุสัตว์ได้ร่วมมือกับมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์และชุมชนท้องถิ่นขยายในการพันธุ์และจัดตั้งศูนย์เรียนรู้ เพื่อให้เกษตรกรรุ่นใหม่ได้เรียนรู้วิธีเพาะเลี้ยงไก่แสมดำอย่างยั่งยืนและได้มาตรฐาน
จากภูมิปัญญาท้องถิ่นสู่ความยั่งยืนระดับประเทศ
เรื่องราวของไก่แสมดำสะท้อนถึงความสำเร็จของการอนุรักษ์พันธุกรรมสัตว์พื้นเมืองในระดับรากหญ้า จากไก่ที่ชาวบ้านเลี้ยงในสวนหลังบ้านเพื่อบริโภคในครัวเรือนสู่การเป็นพันธุ์แท้ที่ได้รับการยอมรับในระดับประเทศ และกลายเป็นแรงบันดาลใจให้เกิดการพัฒนาในพื้นที่อื่นของไทย
ความร่วมมือระหว่างหน่วยงานวิจัยกับชุมชนคือหัวใจสำคัญที่ทำให้สายพันธุ์นี้คงอยู่และเติบโตอย่างยั่งยืน โดยมีสำนักงานปศุสัตว์จังหวัดอุทัยธานี หน่วยวิจัยด้านจีโนมิกส์และทรัพยากรชีวภาพสัตว์ คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ และบริษัทเบทาโกร จำกัด (มหาชน) ร่วมกันขับเคลื่อนการอนุรักษ์และพัฒนาให้เกิดผลจริงในระดับพื้นที่
หนึ่งในผลลัพธ์ของความร่วมมือดังกล่าวคือ “คู่มือการเพาะเลี้ยงไก่แสมดำ” ซึ่งจัดทำขึ้นเพื่อเป็นแหล่งความรู้สำหรับเกษตรกรและบุคคลทั่วไปที่สนใจการเลี้ยงไก่พื้นเมืองสายพันธุ์แสมดำ คู่มือฉบับนี้ได้รวบรวมข้อมูลจากฐานข้อมูลของกรมปศุสัตว์ รวมถึงประสบการณ์ตรงและบทสัมภาษณ์จากเกษตรกรในพื้นที่จังหวัดอุทัยธานี เพื่อให้ผู้อ่านนำองค์ความรู้ไปปรับใช้ในการประกอบอาชีพ สร้างรายได้ ใช้เพาะเลี้ยงเป็นงานอดิเรก หรือร่วมอนุรักษ์พันธุ์ไก่แสมดำให้คงอยู่ในชุมชน
เนื้อหาในคู่มือประกอบด้วยหลักการเพาะเลี้ยงที่เหมาะสม การจัดการอาหารและสุขภาพ การคัดเลือกพ่อแม่พันธุ์ ไปจนถึงแนวทางการตลาด เพื่อช่วยให้ผู้เลี้ยงพัฒนาและต่อยอดได้จริง โดยมีจุดมุ่งหมายให้ไก่แสมดำกลายเป็นทั้งแหล่งโปรตีนคุณภาพและสัตว์เศรษฐกิจที่สร้างความมั่นคงทางอาหารให้แก่ท้องถิ่นอย่างยั่งยืน
การรักษาความหลากหลายทางชีวภาพของสัตว์พื้นเมืองเช่นไก่แสมดำ ไม่เพียงช่วยเสริมเศรษฐกิจฐานราก แต่ยังเป็นการธำรงไว้ซึ่งภูมิปัญญาและวัฒนธรรมของท้องถิ่นให้สอดคล้องกับโลกสมัยใหม่ ในมุมมองของความยั่งยืน ไก่แสมดำจึงเป็นมากกว่าสัตว์เลี้ยง พวกมันคือมรดกทางชีวภาพและวัฒนธรรมที่บอกเล่าความสัมพันธ์อันกลมกลืนระหว่างคนกับธรรมชาติ และสะท้อนความสำเร็จของการทำงานร่วมกันระหว่างนักวิจัย เกษตรกร หน่วยงานรัฐ และภาคเอกชน เพื่อสืบสานภูมิปัญญาท้องถิ่นให้ก้าวไปสู่อนาคตแห่งความมั่นคงและความยั่งยืนของสังคมไทย
เอกสารอ้างอิง
- สำนักงานปศุสัตว์จังหวัดอุทัยธานี, หน่วยวิจัยจีโนมิกส์และทรัพยากรชีวภาพสัตว์ คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์, และบริษัท เบทาโกร จำกัด (มหาชน). (2567). คู่มือการเพาะเลี้ยงไก่แสมดำ. กรุงเทพฯ: บริษัท ดีต่อดี พริ้นติ้ง จำกัด. ISBN: 978-616-609-507-5
- Tanglertpaibul, N., Budi, T., Nguyen, C. P. T., Singchat, W., Wongloet, W., Kumarn, N., Chalermwong, P., Luu, A. H., Noito, K., Panthum, T., Wattanalidokchatkun, P., Payopai, A., Klinpetch, N., Chaiyes, A., Vangnai, K., Yokthongwattan, C., Sinhthuvanik, C., Ahmad, S. F., Muangmai, N., … Srikulnath, K. (2024). Samae Dam chicken: A variety of the Pradu Hang Dam breed revealed from microsatellite genotyping data. Animal Bioscience, 37(12), 2033–2043. https://doi.org/10.5713/ab.24.0161
About Author
