ปลาตั๊กแตนหินกับปฏิบัติการลับ-ลวง-พราง

เรื่องโดย ดร.ชวลิต วิทยานนท์

ปลาตั๊กแตนหินหรือปลาตุ๊ดตู่ (combtooth blenny) วงศ์ Blenniidae เป็นปลาทะเลขนาดเล็กในอันดับปลาตั๊กแตนหิน (Order Bleniformes) มีลักษณะเด่น คือ ลำตัวมีรูปร่างเรียวไปด้านท้าย หัวโต ส่วนหัวกลมมน ปากเล็ก มีฟันเขี้ยวลักษณะโค้งคล้ายหวีบนขากรรไกรทั้งสอง มักมีติ่งเนื้อที่ยื่นเหนือขอบตา ช่องเปิดรูจมูกอยู่ที่หน้าผาก ไม่มีเกล็ด ครีบอกอยู่ด้านหน้าฐานครีบท้อง ครีบหลังเป็นแบบตอนเดียวยาวต่อเนื่องกัน โดยมีจุดเริ่มอยู่ที่ด้านหน้าของตา ครีบท้องเล็ก ครีบหางมนหรือเว้าตื้น ครีบก้นมีก้านครีบแข็งน้อยกว่า 3 ก้าน (0-2 ก้าน) และก้านครีบอ่อนทั้งหมดไม่แตกแขนง บางชนิดมีลวดลายและสีสันสดใสสะดุดตา บางชนิดเขี้ยวมีพิษอ่อน ๆ ที่เป็นอันตรายต่อสัตว์ผู้ล่าแต่ไม่เป็นอันตรายกับคน

นอกจากรูปร่างหน้าตาที่ดูน่ารักแปลกตาแล้ว พฤติกรรมของปลาตั๊กแตนหินก็ยังไม่เหมือนใครด้วย ชื่อตั๊กแตนก็ได้มาจากลักษณะการเคลื่อนที่บนพื้นทะเลและโขดหิน พวกมันจะใช้ครีบอกที่เป็นเสมือนแขนเล็กช่วยยันและดันให้เคลื่อนที่ไปข้างหน้า มีบางชนิดชอบเกาะอยู่ตามโขดหินมากกว่าอยู่ในน้ำและมักเคลื่อนที่ด้วยการกระโดด บางคนเรียกปลาตั๊กแตนหินว่า ปลาตุ๊ดตู่ เนื่องจากพวกมันมักอาศัย หลบซ่อน และทำรังอยู่ในโพรงปะการัง หิน หรือเปลือกหอย เหมือนกับตุ๊ดตู่ สัตว์วงศ์เหี้ยขนาดเล็กที่ชอบอยู่ในโพรงไม้หรือซอกหิน โดยส่วนมากจะพบปลาตั๊กแตนหินโผล่หัวออกมาโชว์หน้าตาน่ารักน่าชังได้ตามแนวปะการัง โขดหิน พื้นทะเลที่เป็นทรายหรือโคลน มีบางชนิดพบได้ในน้ำกร่อยแถวป่าโกงกาง หรืออาจเข้ามาในแม่น้ำเจ้าพระยาได้ถึงแถว ๆ วัดพระแก้วเลย เช่น ปลาตั๊กแตนหินหน้าลาย (Omobranchus zebra)

แม้จะตัวเล็ก แต่ปลาตั๊กแตนหินก็มีบทบาทสำคัญในระบบนิเวศ มีทั้งที่กินพืช กินสัตว์ และกินทั้งพืชและสัตว์ พวกมันเป็นทั้งผู้ล่าที่กินสัตว์ขนาดเล็ก และเป็นผู้ถูกล่าที่โดนเขมือบโดยปลาขนาดใหญ่ ปลาตั๊กแตนหินบางชนิดกินสาหร่ายและตะไคร่น้ำเป็นอาหาร จึงมีบทบาทสำคัญในแง่การเป็นผู้ควบคุมปริมาณสาหร่ายและตะไคร่น้ำไม่ให้มีมากเกินไป ซึ่งดีต่อปะการังที่ต้องการแสงเพื่อการสังเคราะห์แสง

ตอนนี้สารคดีสัตว์สายลับกำลังเป็นที่นิยมของชาวเน็ต พฤติกรรมบางอย่างของเจ้าปลาตั๊กแตนหินก็เหมือนสายลับอยู่เหมือนกัน ไม่ว่าจะเป็นการหลบซ่อนหรือพรางตัว การซุ่มรอดูลาดเลาก่อนปรับตัวตามสถานการณ์ และที่แสบสันคือการปลอมตัวแบบเนียน ๆ มีปลาตั๊กแตนหินอยู่ชนิดหนึ่ง คือ false cleanerfish (Aspidontus taeniatus) มีสีสันลวดลายเลียนแบบปลานกขุนทองพยาบาล (cleaner wrasse: Labroides dimidiatus) พวกมันมักว่ายทำเนียนไปยังแหล่งบริการที่ปลาใหญ่ต่าง ๆ มาคอยให้เจ้าปลานกขุนทองตอดกินปรสิต แต่เจ้าปลาสายลับตัวปลอมที่ปลอมตัวเป็นปลานกขุนทองพยาบาลไม่ได้มาเพื่อตอดกินปรสิต พวกมันมาเพื่อตอดกินเนื้อลูกค้า

ปลาในวงศ์นี้มีรูปลักษณ์สีสันหลากหลาย มีจำนวนชนิดมากที่สุดในอันดับปลาตั๊กแตนหิน ปัจจุบันพบแล้วกว่า 300 ชนิด ทั้งในเขตอบอุ่นและเขตร้อน มีร่วม 60 ชนิดที่พบในน่านน้ำไทย

ตัวอย่างปลาตั๊กแตนหินที่พบในประเทศไทย