ผลของรักข้ามสายพันธุ์ ม้านิลมังกรนั้นหรือคือ...กะเทย

โดย รักษ์ศักดิ์ สิทธิวิไล

ม้านิลมังกร สัตว์วิเศษที่เป็นพาหนะของสุดสาครในวรรณคดีไทยเรื่องพระอภัยมณี สร้างขึ้นตามจินตนาการของท่านสุนทรภู่ กวีเอกของไทย คาดว่าสุนทรภู่ได้รจนา ม้านิลมังกรมาจากตำนานกิเลนของประเทศจีนมาอีกที โดยได้บรรยายถึงลักษณะของม้านิลมังกรไว้ว่า

“พระทรงศีลยินสุดสาครบอก               นึกไม่ออกอะไรกัดหรือมัจฉา
จึงเล็งญาณฌานชิดด้วยฤทธา               ก็รู้ว่าม้ามังกรสมจรกัน
ครั้นลูกมีศีรษะมันเหมือนพ่อ                ตัวตีนต่อจะเหมือนแม่ช่างแปรผัน
หางเป็นนาคมาข้างพ่อมันต่อพันธุ์           พระนักธรรม์แจ้งกระจ่างด้วยทางฌาน
จึงนึกว่าม้านี้มันมีฤทธิ์                        จำจะคิดจับไว้ให้พระหลาน
ได้ตามติดบิตุรงค์พบวงศ์วาน                สิทธาจารย์ดีใจจึงไขความ”

กล่าวคือ สุนทรภู่คงเห็นว่าสัตว์ประหลาดชนิดนี้เป็นลูกผสมที่เกิดจากการผสมพันธุ์ระหว่างแม่ม้ากับพ่อมังกร ซึ่งเป็นสัตว์คนละชนิดกัน ลูกที่ออกมาจึงเป็นครึ่งม้าครึ่งมังกร มีหัวเป็นมังกรเหมือนพ่อ ส่วนตัวจนถึงขาเป็นม้าเหมือนแม่ นอกจากนี้ท่านยังได้ระบุไว้ชัดเจนว่า เจ้าม้านิลมังกรตัวนี้แท้จริงแล้วมันมีเพศเป็นกะเทยดังบทกล่าวที่ว่า

“ม้าตัวนี้ดีจ้านเจียวหลานเอ๋ย เป็นกะเทยเขี้ยวเพชรไม่เข็ดขาม
จับไว้ขี่มีสง่ากล้าสงคราม จะได้ตามบิตุเรศไปเขตคัน”

แนวคิดเรื่องเพศนี้น่าจะได้มาจากต้นแบบของ “สัตว์ลูกผสม” ที่ผสมข้ามสายพันธุ์ ซึ่งมีมายาวนานจนทุกวันนี้นั้นคือ “ล่อ (mule)” เป็นลูกผสมระหว่าง “ลาตัวผู้” กับ “ม้าตัวเมีย” มีลำตัวและขาเรียวงามคล้ายม้า แต่หน้าตาละม้ายคล้ายลา และเป็นหมันไม่สามารถสืบพันธุ์ต่อไปได้ (มีหลักฐานการขุดพบฟอสซิลของ “ล่อ” ซึ่งบ่งชี้ว่ามนุษย์เริ่มผสมพันธุ์ล่อมาใช้งานกว่า 3,000 ปีที่แล้ว และจากบันทึกของชาวกรีกโบราณที่เขียนไว้ว่านิยมเลี้ยงล่อเพื่อใช้ลากเกวียน ทำนา และเคยนำล่อเข้าแข่งขันในกีฬาโอลิมปิก เมื่อ 2,500 ปีก่อนอีกด้วย)

ล่อ ลูกผสมจากพ่อลากับแม่ม้า

กลับสู่ความเป็นจริงการผสมข้ามสายพันธุ์เกิดขึ้นได้ยากในธรรมชาติ มีโอกาสน้อยมากที่สัตว์ต่างสายพันธุ์จะจับคู่ผสมพันธุ์กันด้วยพฤติกรรมการเกี้ยวพาราสีหรือถิ่นอาศัยต่างกัน ซ้ำโอกาสลูกที่เกิดมาก็เป็นหมันหรือมีอัตรารอดชีวิตต่ำ ความบกพร่องนี้จึงเหมือนกฎต้องห้ามตามการคัดเลือกของธรรมชาติ ด้วยกลไกที่เรียกว่า pre-zygomatic & post-zygomatic isolation mechanism เพื่อช่วยรักษาสายวิวัฒนาการอันยาวนานของแต่ละสายพันธุ์เดิมเอาไว้ไม่ให้เกิดการผ่าเหล่าแบบก้าวกระโดด ลดการสูญเปล่าของเซลล์สืบพันธุ์ เสียพลังงานในการจับคู่ ตั้งท้อง และดูแลลูกที่อาจไม่สมบูรณ์และสืบพันธุ์ไม่ได้ แต่อย่างไรก็ดีเราสามารถพบลูกผสมตามธรรมชาติได้บ้าง เช่น grolar bear (หมีขั้วโลกสีขาว+หมีกริซลีสีน้ำตาล) narluga (วาฬนาร์วาล+วาฬเบลูกา) หรือ coywolf (หมาป่าไคโยตี+หมาป่าสีเทา)

ในทางกลับกัน การผสมข้ามสายพันธุ์ของสัตว์ตระกูลเดียวกันประสบผลสำเร็จง่ายมากในการเพาะเลี้ยง เพราะสัตว์สูญเสียพฤติกรรมตามธรรมชาติที่ช่วยป้องกันการผสมข้ามสายพันธุ์ไป

ตัวอย่างของสัตว์ในพื้นที่เลี้ยงที่ผสมข้ามสายพันธุ์สำเร็จ ได้แก่

ล่อ (mule) เกิดจาก พ่อลา (donkey) + แม่ม้า (horse)
ฮินนี (hinny) เกิดจาก พ่อม้า (horse) + แม่ลา (donkey)
ฮีบรา (hebra) เกิดจาก พ่อม้า (horse) + แม่ม้าลาย (zebra)ซอร์ส (zorse) เกิดจาก พ่อม้าลาย (zebra) + แม่ม้า (horse)
ซองกี (zonkey) เกิดจาก พ่อม้าลาย (zebra) + แม่ลา (donkey)
ดองกรา (donkra) เกิดจาก พ่อลา (donkey) + แม่ม้าลาย (zebra)
ยักคาโล (yakalo) เกิดจาก จามรี (yak) + ควายไบซัน (bison)
โฮลฟิน (wholphin) เกิดจาก พ่อวาฬเพชฌฆาตดำ (false killer whale) + แม่โลมาปากขวด (bottlenose dolphin)

การเกิดลูกผสมในเชิงชีววิทยาเกิดได้ในหลายระดับ โดยในระดับที่เกิดง่ายที่สุด คือ การผสมภายในชนิด (species) เช่น การผสมข้ามพันธุ์ระหว่างสุนัขบ้านสายพันธุ์ (variety) ต่าง ๆ เพื่อให้เกิดสุนัขลักษณะใหม่ที่เหมาะสมกับการใช้งาน

ซองกี ลูกผสมจากพ่อม้าลายกับแม่ลา

อีกระดับหนึ่งคือการผสมข้ามพันธุ์ของสิ่งมีชีวิตต่างชนิดกัน แต่ยังอยู่ในสกุล (genus) เดียวกัน ซึ่งมีจำนวนโครโมโซมใกล้เคียงกัน (จำนวนคู่ของโครโมโซมแตกต่างกันบางส่วนจึงทำให้จับคู่กันได้ไม่สมบูรณ์) เช่น ไลเกอร์ (liger) กับ ไทกอน (tigon) เป็นลูกผสมของเสือกับสิงโต (ทั้งคู่อยู่ในสกุล Panthera เหมือนกัน) และบ่อยครั้งก็มีลูกผสมที่เป็นสัตว์ต่างสกุลแต่อยู่ในวงศ์ (family) เดียวกัน เช่น geep/shoat ลูกผสมระหว่างแกะ (สกุล Ovis) กับแพะ (สกุล Capra) ซึ่งทั้งพ่อและแม่ต่างอยู่ในวงศ์ย่อย Caprinae หรือลูกผสมระว่างงูเหลือมกับงูหลามที่อยู่ในวงศ์ Pythonidae

กริฟฟอน

ส่วนลูกผสมในสิ่งมีชีวิตที่อยู่ต่างวงศ์กันเป็นเรื่องที่พบไม่บ่อย เช่น ลูกผสมระหว่างนกยูงอินเดียที่อยู่ในวงศ์ Phasianidae กับไก่ต๊อกที่อยู่ในวงศ์ Numididae แต่ทั้งคู่อยู่ในอันดับ (order) Galliformes และยิ่งเป็นสิ่งมีชีวิตในต่างอันดับด้วยแล้ว ปัจจุบันยังไม่มีการค้นพบเลย นอกจากในนิยายเท่านั้น เช่น กริฟฟอน (Griffon) ที่เป็นลูกผสมของสิงโตและนกอินทรี หรือฮิปโปกริฟ ลูกผสมของกริฟฟอนกับม้า

ลูกผสมแพะกับแกะ

ในบรรดาลูกผสมข้ามสายพันธุ์ทั้งหมด ลูกผสมวงศ์เสือและแมว (Felidae) เป็นกลุ่มที่มีการศึกษากว้างขวางมากที่สุด ทั้งเรื่องของยีนควบคุมขนาดร่างกาย ลักษณะขนแผงคอ ลวดลายบนตัว เพื่อใช้ประโยชน์ในแง่การศึกษาพันธุกรรม ตัวอย่างของการผสมข้ามสายพันธุ์ในวงศ์นี้ เช่น

ไทกอน (tigon) เกิดจาก พ่อเสือโคร่ง (tiger) + แม่สิงโต (lion)
ไลเกอร์ (liger) เกิดจาก พ่อสิงโต (lion) + แม่เสือ (tiger)
ลีโอพอน (leopon) เกิดจาก พ่อเสือดาว (leopard) + แม่สิงโต (lion)
ไลพาร์ด (lipard) เกิดจาก พ่อสิงโต (lion) + แม่เสือดาว (leopard)จากลิออน (jaglion) เกิดจาก พ่อเสือจากัวร์ (jaguar) + แม่สิงโต (lion)
ไลกัวร์ (liguar) เกิดจากพ่อสิงโต (lion) + แม่เสือจากัวร์ (jaguar)
พูมาพาร์ด (pumapard) เกิดจากสิงโตภูเขา (puma) + เสือดาว (leopard)

เดิมทีนักสัตววิทยาเชื่อกันว่าไทกอนและไลเกอร์นั้นเป็นหมัน จนกระทั่งในปี พ.ศ. 2486 พบว่า ไทกอนตัวเมียตัวหนึ่งที่อยู่ร่วมกับเสือ ตกลูกออกมาเป็นไทไทกอน (ti-tigon) ส่วนไลเกอร์เพศผู้นั้นยืนยันได้ว่าเป็นหมันแน่นอน แม้มันจะผสมพันธุ์ตามปกติเมื่อถึงฤดู ผิดกับตัวเมียที่ปกติดี

สรุปได้ว่าลูกผสมกลุ่มนี้ไม่ได้เป็นหมันทั้งหมด ส่วนใหญ่ตัวผู้เท่านั้นที่เป็นหมัน ตัวเมียยังสามารถตั้งท้องและมีลูกได้

ตัวอย่างสัตว์ผสมข้ามสายพันธุ์รุ่นสองนี้ได้แก่

ไล-ไทกอน (li-tigon) = พ่อสิงโต (lion) + แม่ไทกอน (tigon)
ไล-ไลเกอร์ (li-liger) = พ่อสิงโต (lion ) + แม่ไลเกอร์ (liger)
ไท-ไทกอน (ti-tigon) = พ่อเสือ (tiger) + แม่ไทกอน (tigon)
ไท-ไลเกอร์ (ti-liger) = พ่อเสือ (tiger) + แม่ไลเกอร์ (liger)

เมื่อกลับมาดูม้านิลมังกรพระเอกของเรา จากความเป็นไปได้ทั้งหมดที่กล่าวมา การที่ม้ากับมังกรจะผสมข้ามสายพันธุ์กันได้จำเป็นต้องอยู่ในสกุลเดียวกัน หรืออย่างน้อยในอันดับเดียวกันเท่านั้น หากลูกออกมาเป็นม้านิลมังกรตัวผู้ ก็จะเป็นหมันหรือกะเทยตามที่ท่านสุนทรภู่ว่าไว้ แต่หากพลิกผันเกิดเป็นม้านิลมังกรเพศเมียก็อาจไม่เป็นหมัน สามารถมีทายาทสืบต่อไปก็เป็นได้ (ถ้าโลกนี้มีมังกรอยู่จริง ๆ นะ)

รักข้ามสายพันธุ์แบบนี้ไม่เพียงแต่จะพบได้ในสัตว์เท่านั้น มีหลักฐานและร่องรอยมากมายที่ชี้ว่าในอดีตเกิดการผสมข้ามสายพันธุ์ระหว่างมนุษย์ในสกุลโฮโม (Homo) ด้วยเช่นเดียวกัน จากผลวิเคราะห์ดีเอ็นเอในชิ้นส่วนกระดูกมนุษย์โบราณที่พบในถ้ำเดนิโซวาของรัสเซียชี้ว่าเจ้าของชิ้นส่วนกระดูกดังกล่าวเป็นเด็กที่มีแม่เป็นนีแอนเดอร์ทัล (Homo neanderthalensis) แต่มีพ่อเป็นเดนิโซวาน (Homo denisovan) และจากหลักฐานทางโบราณคดีและกระดูกที่ค้นพบเมื่อปี พ.ศ. 2545 จากถ้ำใต้ดินในเทือกเขาคาร์เพเทียนของโรมาเนีย ผลวิเคราะห์ดีเอ็นเอในเวลาต่อมาชี้ว่ามีพันธุกรรมที่เป็นมรดกตกทอดจากมนุษย์นีแอนเดอร์ทัลในตัว 6-9 เปอร์เซ็นต์ แสดงว่ามีบรรพบุรุษ 4-6 รุ่นที่แล้วเป็นลูกผสมระหว่างมนุษย์ยุคใหม่ (Homo sapiens sapiens) กับนีแอนเดอร์ทัล (Homo neanderthalensis) การกระชับความสัมพันธ์ของมนุษย์ต่างสายพันธุ์ในครั้งอดีตเหล่านี้ส่งผลให้ชาวยุโรปและเอเชียยุคปัจจุบันมีดีเอ็นเอของนีแอนเดอร์ทัลปนอยู่ 1-6 เปอร์เซ็นต์ ส่วนชาวเมลานีเซีย (หมู่เกาะแปซิฟิก) มีดีเอ็นเอเดนิโซวานปนอยู่ประมาณ 4-6 เปอร์เซ็นต์ แม้นีแอนเดอร์ทัลและเดนิโซวานได้สูญพันธุ์ไปจากโลกนี้กว่า 40,000 ปีแล้วก็ตาม

อ้างอิง

https://www.independent.co.uk/news/science/coywolf-new-coyotewolf-hybrid-sees-explosion-in-numbers-a6717151.html

https://lion_roar.tripod.com/Liger_Tigon.html